1942-ci ildə azərbaycanlı ictimai-siyasi xadim Mirzəbala Məhəmmədzadə milli mətbuatımızın əsasını qoyan Həsən bəy Zərdabinin vəfatının 35-ci ildönümü münasibətilə yazı qələmə alıb. Tarixi “Türk yurdu” jurnalında dərc olunan bu məqalə iki hissədən ibarətdir və Həsən bəyin dövrü, mühiti çərçivəsində onun həm mətbu, həm də ictimai fəaliyyəti tədqiq edilib.
Məqaləni dilimizə uyğunlaşdıraraq təqdim edirik:

Mirzəbala Məhəmmədzadə
Azərbaycanlı ilk türk qəzetəçisi Həsən bəy Zərdablı
(Ölümünün 35-ci ildönümü münasibətilə)
1841-ci ildə Bakı vilayətinin Göyçay qəzasına bağlı “Zərdab” kəndində dünyaya gəldiyi üçün eyni zamanda “Zərdablı” (Zərdabi) şöhrətiylə dəxi tanınmaqda olan Məlikzadə Həsən bəy Azərbaycan türklərinin Mirzə Fətəli ilə başlayan milli oyanış hərəkatının başçısı olub, 1907-ci ilin sentyabrında Bakıda vəfat etmişdir. Rus hakimiyyəti altındakı türklük ölçüsündə türkcə ilk qəzeti (1875-ci ildə) o çıxarmış olduğu üçün türk mətbuatının piri sayılmaqdadır.
Həsən bəy türkcə oxuyub yazmaqdan ibarət olan ilk təhsilini ailə ocağında aldı. Ondan sonra Bakıda edadi məktəbini bitirib yüksək təhsilə davam etmək məqsədi ilə Rusiyaya getmişdir. 1869-cu ildə Təbii Elmlər diplomasını hamilən, bilxassə fənni ziraat mütəxəssisi olaraq Bakıya dönən Həsən bəy həyatının sonuna qədər Bakı edadilərində təbiiyət müəllimliyi etdi; eyni zamanda milli kültür hərəkatına önayaq oldu.
Həsən bəyin gerçəkləşməsi üçün dayanmadan və yorulmadan çalışdığı davalar: Avropa üsulunda türkcə tədrisat edəcək milli məktəblər açmaq, milli tiyatro təsis etmək, milli xeyir cəmiyyətləri qurmaq və milli mətbuat meydana gətirməkdən ibarətdir.
Millətə yolbaşılıq edəcək hakim təbəqəsini qeyb etmiş olan və milli dövlət təşkilatından məhrum dutsaq millətlərin həyatında bu cür ictimai müəssisə və təşkilatların oynamış olduqları tarixi rol kimsənin məchulu deyildir. Bu təşəbbüslər Azərbaycan türklərində milli bir şüurun və məşəri bir iradənin doğmaq üzrə olduğuna əlamətdi. Rus hakimiyyətinə təqəddüm edən çağlarda müxtəlif xanların sarayları tərəfindən təmsil edilən məşəri iradə Rusiyanın 1803-cü ildə başlayıb 1830-cu illərinə doğru iqmal etdiyi istila hərəkatı nəticəsində müməssilsiz qalmışdı.
Normal inkişaf keçirən millətlərdə feodal saraylarından və cəngavər qalalarından şəhər burjuasının salonlarına, oradan da şəhər münəvvərlərinə və xalq kütləsinə keçən məşəri milli iradə müməssilliyi Azərbaycanda uzun bir müddət üçün boş qalmışdı. Azərbaycanın xan, bəy və ağaları qılıncdan keçirilmiş, Avropa məmulatı qarşısında məhəlli sənaye və ticarət burjuası iflas edərək pərişan olmuş; bunun nəticəsində Rusiya hakim zümrə olmaq üzrə yalnız din üləması ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. Rusiya din üləmasını özünə ram edərək biət etdirmək üçün illərcə çalışdı; fəqət müvəffəq olmayınca on doqquzuncu əsrin ortalarına doğru süni bir aristokratiya sinfi ixdas etdi. Heç bir haqq və imtiyaza malik olmayan bu yeni sinif ictimai bir rol oynamaqdan məhrum idi. 1872-ci ilə doğru Avropa sərmayəsinin Azərbaycana sərbəst buraxılması, Bakı-Batum və Bakı-Avropa dəmiryolunun inşası Avropa texnikasının hüluliylə Bakı petrol sənayesinin sürətlə inkişafını təmin etdi. Bakı bir sənaye və ticarət mərkəzi, eyni zamanda Türküstan ilə İranı Avropaya bağlayan bir tranzit mövqeyi və Xəzər dənizinin bir limanı halına gəldi. Xaricilərlə rəqabətə girişən bir burjuaziya, əsri ticarət və sənaye burjuaziyası doğuldu. Bunlar bu rəqabətlərində müvəffəq olmaq üçün milli duyğunu indiki və Avropa üsulunda milli münəvvər zümrə yetişməsini təşviqə başladılar. Sayları getdikcə artan milli düşünür münəvvər bir zümrə doğuldu. Bunlar milli-məşəri iradəni təmsil və milli hərəkatı sövq və idarə edəcəklərdi. İştə bu rəhbər zümrənin mübəşşir və birinci şəxsiyyəti Mirzə Fətəlidən sonra Məlikzadə Həsən bəy olurdu.

Həsən bəyin ələ aldığı ictimai məsələlər arasında əsas olanı milli məktəb idi. Digərləri öz başlarına milli-mədəni dəyəri haiz olmaq ilə bərabər, Həsən bəyin nəzərində əsas qayəni təşkil edən və milli ziyalı kadrosunu yetişdirəcək olan milli məktəbi gerçəkləşdirəcək yardımçı müəssisələrdi. Bu məqsədlə o, ilk iş olaraq, Mirzə Fətəlinin milli komediyalarını təmsil etmək üzrə tiyatro heyəti təşkil və təmsilə başladı.
Tiyatronun bir sənət ocağı, hətta bütün plastik və fonetik gözəl sənət növlərini özündə toplayıb inkişaf etdirən və sənətlə bir sintez mahiyyətini ehtiva edən ictimai bir müəssisə olduğu məlumdur. Bu baxımdan Həsən bəyin bu təşəbbüsü başlı başına bir hadisə təşkil etməkdə idi. Mirzə Fətəlinin ictimai həyatımızın geriliklərini tənqid edən və orta çağ müəssisələrini və müməssillərini baltalayan komediyaları Həsən bəyin işinə çox yarayırdı. O, bu surətlə birbaşa canlı tablolar və qüvvətli ifadələrlə xalqın gözü və qulaqları vasitəsi ilə zehninə xitab edərək onu cəhalət yuxusundan oyandıracaqdı. Bu surətlə tiyatro, milli sənət növlərini inkişaf etdirən bir müəssisə olmaqla bərabər, eyni zamanda oyandırıcı bir propaqanda vasitəsi olurdu.
Həsən bəy eyni zamanda milləti bir təşkilat ətrafında birləşdirmək və bütün təşəbbüsləri bir mərkəzdən idarə etmək üçün milli cəmiyyətlər təşkilinə girişmiş və ilk iş olaraq müsaədəsini aldığı milli bir xeyir cəmiyyətinə üzv toplamaq məqsədi ilə məhəllə-məhəllə deyil, şəhər-şəhər dolaşmışdır. Fəqət Həsən bəyin bu qiymətli təşəbbüslərini o dövrdə kimsə təqdir etməmişdir. Həsən bəy 1906-cı ildə “Həyat” qəzetində yazmış olduğu xatirələrində: “Bizim cəmiyyəti-xeyriyyə baş tutmadığından, tiyatro oynayan otaq boş qaldığından aşkar oldu ki, müsəlman qardaşlarımızı bir yerə cəm edib zəmanəyə müvafiq məktəblər açmaq mümkün olmayacaq” deyə şikayət edir. “Qonşularımız elm təhsil edib” “əlimizdə olan mülk və malımıza sahib olurlar”. Belə olunca nə etməli? deyə soran Həsən bəy “hər kəsi çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm eşitmir” dedikdən sonra “qəzet çıxrmaqdan başqa bir əlac” tapmadığını əlavə edir. “Ta ki kağızın üstünə yazılmış doğru sözlər qapı, pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Heç olmaz ki, doğru söz yerdə qalsın” deyə sarsılmaz bir imanla fəaliyyətinə davam edən Həsən bəy hürufat ilə Bakı vilayəti mətbəəsi yanında ilk Azərbaycan milli mətbəəsinin təməlini atdı. Bu mətbəədə ilk mürəttibliyi yapan da Həsən bəy özüdür və müsaədəsini min bir müşkülatla aldığı “Əkinçi” qəzetini bu mətbəədə çıxarmağa başlamışdır. “Əkinçi”nin ilk nüsxəsi 1875-ci ilin 4 avqustunda (əski üsul ilə 22 iyulda) çıxmışdır. Bu etibarla Azərbaycan və bilumum rus hakimiyyəti altındakı türklərin milli mətbuatının 67-ci ildönümünü idrak etmiş oluruq.
“Əkinçi” qəzeti birinci il 11, ikinci il 24, üçüncü il 20 olmaq üzrə ümumi 55 nüsxə intişar etmiş və Türk-Rus hərbi münasəbəti ilə Rusiya höküməti tərəfindən 1877-ci ildə qapadılmışdır. Qəzetin daimi mühərrirləri arasında ilk qəzetəçi və mühərririmiz Həsən bəydən başqa, maruf şairimiz Hacı Seyid Əzim Şirvani, Kərim bəy Mehmandarlı, Adıgözəlli və Mirzə Fətəlinin dram məktəbini davam etdirən kadroya mənsub dramaturq Nəcəf bəy Vəzirlinin imzalarını oxuyuruq.
Həsən bəyin öz təbiri ilə “türk millətini həlak olmaqdan” qurtarmaq üçün ortaya atdığı tezisləri və fikirləri üzərində ayrıca dayanacağıq. Burada təsis etdiyi mətbəəçilik və qəzetçiliyin rus hökümətinin şiddət və cəbirlərinə rəğmən tamamilə sönmədiyini, saçılan milli mədəniyyət toxumlarının yavaş-yavaş və seyrək bir halda olsa da, fidanlar halında yüksələrək çiçəkləndiyini bilxassə bildirmək istərdik.
“Əkinçi” qəzeti 1877-də qapandıqdan iki il sonra Tiflisdə Səid və Cəlal Ünsizadə qardaşları tərəfindən daş basmasında “Ziya” qəzeti çıxarılmışdır. 1880-ci ilin dekabr ayına qədər 76 nüsxə intişar edən bu qəzet bu tarixdən başlayaraq “Ziyayi-Qafqaziyyə” adını almış və tökmə hürufat ilə olmaq üzrə 1884-cü ilin iyununa qədər 104 nüsxə nəşr olunmuşdur. Bilxassə türk əlifbasının islahı məsələsi ilə iştiqal edən bu qəzetdən başqa yenə Tiflisdə 1883-dən 1891-ci ilə qədər “Kəşkül” adında bir qəzet çıxmışdır. Krımda “Tərcüman” qəzetinin zühuruna təsadüf edən “Kəşkül” qapandıqdan sonra Azərbaycan 1903-cü ilə qədər mətbuatsız qalmışdır. 1903-1904-cü illərdə Məhəmməd ağa Şahtaxtlı ilk öncə Tiflisdə, sonra Bakıda “Şərqi-Rus” adında bir qəzet çıxarmışdır. “Əkinçi” və “Ziya” nəslindən başqa Şimal türklərindən Əbdürrəşid İbrahim, Fateh Kərimi, Rzaəddin Fəxrəddin, Niyaz Məhəmməd Süleymani kimi məruf mühərrirlərin də iştirak etdiyi bu qəzet bilxassə əsri maarif, türk əlifbasının islahı və qadın hürriyyəti məsələləri üzərində dayanmışdır.
Fəqət Həsən bəy Zərdabi saçdığı toxumlarının əsl feyzini Rusiyada baş verən 1905-ci il ixtilalından sonra görə bildi. Yaponiya qarşısındakı məğlubiyyət üzərinə baş verən ixtilal hərəkatını önləmək üçün Rusiya çarlığının elan etdiyi məşrutiyyət və bu məşrutiyyətin təmin etdiyi nisbi hürriyyətdən bilistifadə dutsaq türklər də hərəkətə gəlmiş, türklərə məskun mərkəzlərdə milli məktəblər, milli tiyatrolar, milli kültür cəmiyyətləri, hətta milli siyasi qayələr təqib edən siyasi təşəkküllər meydana gəlmişdi. Bu, Həsən bəy üçün böyük zəfər dövrü idi. 1907-ci ilin sentyabrında öldüyü zaman Bakıda “Həyat”, “İrşad”, “Təzə həyat” kimi gündəlik qəzetlər, “Füyüzat”, “Dəbistan” və “Rəhbər” kimi həftəlik ədəbi və “Bəhlul” kimi mizahi məcmuələr, Tiflisdə isə məruf “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi çıxırdı. Bunlardan “Həyat” qəzetində Həsən bəy bizzat iştirak etdi və xatirələrini orada yazdı. Bu mətbuat ətrafında hər biri birər ədəbi və ictimai şəxsiyyət olan Əlimərdan Topçubaşov, Əli Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Mirzə Cəlil Məhəmmədquluzadə, Sultanməcid Qənizadə, Nəcəf Vəzirli, Haşım Vəzirli, Əbdürrəhim Haqverdili, Əliisgəndər Cəfərzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Ələkbər Sabir Tahirzadə, Məhəmməd Hadi Əbdüssəlimzadə, Abbas Səhhət, Məhəmmədəmin Rəsulzadə və Üzeyir Hacıbəyli bəylər toplanmışdı.
Artıq milli hərəkat və hərəkatı sövq və idarə edəcək və Həsən bəyin “ziyalı” adını verdiyi münəvvər kadro yetişmişdi.
Zamanında seyirçi tapmayan tiyatro 1905-1907-ci illərdə milli dram və komediya halında professional sənətkarları ilə bərabər icrayi-fəaliyyət edirdi. Bu tiyatrolar üçün bu gün belə bənzəri olmayan müəzzəm binalar tikilmişdi. Həsən bəyin vəfat ili olan 1907-də böyük bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyli ölməz Füzulinin “Leyla və Məcnun”unu opera halında bəstələməklə operanın əsasını qoymuş və milli musiqini səhnəyə çıxarmışdı.
Həsən bəyin tabutu müəllimlərin, milli məktəb tələbəsinin, mühərrir və mütəfəkkirlərin əlləri üzərində daşınmışdı. Qəzetlər qara çərçivələrlə çıxmışdı. Bütün Bakı türklüyü o gün milli matəm etmiş, çarşı-bazar qapadılmışdı. Hacı Qasım bəy camisində namazı qılındıqdan sonra tabutu başında müxtəlif milli cəmiyyətlər, müəssisələr, heyətlər, qəzet və məcmuələr və milli məktəblər adına nitqlər söylənmişdi. Xətiblər arasında üç gündəlik qəzet adına söz söyləyən üç mühərrir də vardı.
Millət böyük bir mürşidini qeyb etmişdi. O, Azərbaycan türklərinin əsri maarifini təsis edən ilk pedaqoqu, ilk tiyatro təşkil edəni, ilk mətbəəçisi, ilk mürəttibi, ilk qəzetçisi, ilk milli cəmiyyəti-xeyriyyə quranı, Bakı bələdiyəsində millətin haqlarını müdafiə edən ilk camaat xadimi və nəhayət ilk mühərriri idi. Millət böylə bir mürşidini qeyb etmişdi və haqlı olaraq ağlayırdı.
Fəqət Həsən bəy məsud və müstərih olaraq gedirdi. Əməkləri boşa getməmişdi. 30-35 illik bir çarpışmadan sonra diləkləri gerçəkləşiyordu.
“Türk Yurdu”, 15 Eylül 1942, sayı 2

Yazının ikinci hissəsini təqdim edirik:
Həsən bəy Zərdablının saçdığı milli mədəniyyət toxumlarının əməli məhsulları, bilxassə 1905-ci il ixtilalından sonra vücuda gələn və qüvvətlənən: türkcə tədrisat aparan məktəblər, milli müəllim kadrosu, milli mətbəələr, milli mətbuat və nəşriyyat, milli dram, komediya və opera tiyatroları ilə 1917-ci il ixtilalından sonra milli bir dövlət halında şəkillənən siyasi, iqtisadi və mədəni bir çox milli təşəkküllərdən ibarətdir. Kəmiyyətdən daha çox keyfiyyətləri ilə özünü göstərən fikri əsərləri isə bizə qoyub getdiyi yazılarıdır. Bu yazıları “Əkinçi”, “Həyat” və rusca çıxan “Kaspi” qəzetlərində ziraətə dair olan bir çox risalələrində görürük.
Bütün yazılı əsərlərində Həsən bəy şüurlu bir milliyyətçidir və türklüyünü idrakdan doğan bu milliyyətçiliyi, pək təbii olaraq onu geniş mənası ilə türkçü etmişdir. Yurdunu candan sevər, onu çiçəklənən və mədəni olaraq və yalnız türk vətəni halında görmək istəyər. Həsən bəy azad milliyyətçidir və hürriyyəti tərəqqinin başlıca şərti olaraq qəbul edir. Qərb mədəniyyətinin qəbul və mənimsənməsi üçün çalışan bir mücahiddir.
Darvinin “Struggle of Life” düsturuna çox qiymət verən və “yaşamaq üçün savaşı” “zindəganlıq mübarizəsi” şəklində tərcümə edən Həsən bəy bütün məqalələrində bunu təkrarlamaqda və belə yazmaqdadır: “Bu zamanda məişətin bu ağır günlərində heç bir millət elmsiz keçinə bilməz. Bir millət növbənöv fəndlər ilə nadan qonşusunun ruzisini əlindən alıb onu fəlakətə düçar edəcəkdir. Elm təhsil etmiş dövlətli (yəni zəngin) tayfa 25-30 ildə ilbəil artdığı halda elmsiz tayfa ilbəil azalır. Bu zindəganlıq mübarizəsi insanlarda da, heyvanlarda da mövcuddur” (“Həyat”, N.3, Bakı, 1906).
Həsən bəyin bu məqaləsi bu sözlərlə bitməkdədir: “Qardaşlar, oxuyun, elm təhsil edin, ələlxüsus elm təhsil etmək biz Qafqaz müsəlmanlarına vacibdir. Çünki bizlər ilə zindəganlıq mübarizəsi edənlər kənardan gələn xaricilər deyil, öz qonşularımızdır. Bu mübarizənin qorxusu da artıqdır”. Həsən bəy buna qane idi ki, Avropa kültürü və Avropa təlim və tərbiyə üsulu alınmadığı təqdirdə millətimiz həlakətə düçar olacaqdır. Fəqət bu kültür yalnız öz ana dilimizdə alındığı zaman milli mövcudiyyət baxımından bir məna ifadə edə bilərdi. Həsən bəyin əndişələrini daha yaxşı anlaya bilmək üçün o zamankı vəziyyəti qısaca gözdən keçirmək gərəkdir.

Rusiya 1830-cu ilə doğru Şimali Azərbaycanın istilasını tamamlamış olmaqla bərabər bu məmləkətin idari, iqtisadi və bilxassə mədəni həyatına hələ nüfuz edə bilməmişdi. 13-14-cü əsrlərdən bəri milli bir ədəbiyyata malik olan bu kültür həyatı isə fars kültürünün qüvvətli təsiri altında idi. Bu təsir də Qəznəlilərin ənənəsini davam etdirən Səlcuqluların, Elxanlıların, Şirvanşahların, Səfəvilərin və Qacarların sarayları və din üləmasının vasitəsiylə yerləşmişdi. Mirzə Fətəlinin qurduğu yeni ədəbi məktəb fars kültürü nüfuzunu sarsıtmaqla bərabər onu tamamilə aradan qaldıra bilməmişdi.

Rus hakimiyyəti isə farsın bu kültür nüfuzunu tamamilə qırıb yerinə rus kültürünün hakimiyyətini yerləşdirmək məqsədi ilə ilkin eynilə Finlandiyada İsveç nüfuzuna qarşı fincəni himayə etdiyi kimi Azərbaycan türkcəsini də himayəsi altına aldı. Mirzə Fətəlinin Azərbaycan həyatından götürülmə və təmiz bir Azərbaycan türkcəsi ilə yazılı olan əsərləri də Qafqaz ümumi valisinin təşviq və himayələri ilə meydana gəlirdi. Bu himayənin altında gizli saxlanılan pis niyyəti ilk sezən Həsən bəy olmuşdu. Həsən bəy Mirzə Fətəli ilə başlayan Avropa kültürü tərəfdarlığının rus kültürünə qiyafələnmə şəklini almasına qarşı Avropa kültürünün yalnız türkcə olaraq alınması tezisini irəli sürürdü. Elmin məktəblərdə, hətta gimnaziyalarda ana dilində aparılmasını istəyən Həsən bəy millətə əsri məktəblərin təsisini, əsri metodlarla əsri elmləri ehtiva edən ana dilində kitablar və əsərlərin nəşrini təklif edirdi (Akçuraoğlu Yusuf, “Türk yılı”, İstanbul, 1928). Bu məqsədlə gənc münəvvərlərə belə xitab etməkdə idi: “Ey elm təhsil edən cavanlarımız! Doğrudur, bizim vətən qardaşlarımız ilə üns tutmaq çətindir.

Siz danışdığınızı onlar başa düşmürlər... Sizə kafir deyib incidəcəklər, doğrudur, qeyri millətlər sizin kamalınızı görüb sizə artıq rütbələr verəcəklər. Amma insaf deyil ki, beş gün ömrün ləzzətindən ötrü milləti, qardaşlarınızı atıb, onları kor və sərgərdan qoyasınız... İstəyirsiniz ki, türk milləti yaşasın, qabağa getsin? Elmi və hörməti olsun, mədəniyyəti olsun? Ona dil verin. Türklər öz dillərini itiribdirlər. Sizin sözlərinizi onlar anlamırlar. Onların dilini tapın, verin, onlar yaşasın, qabağa getsinlər... Çox vaxt keçməmiş elm kitabları gətirdib öz dilimizdə təhsili-ümuma məşğul olun ki, müsəlmanlıqda qaim olasınız. Mıx bərk vurulduqca onu çıxarmaq olmaz” (“Dəbistan”, N 9, Bakı, 1907).
Həsən bəyin əndişəsi səbəbsiz deyildi. Azərbaycanda “elm hər dildə elmdir” xəstəliyinə tutulmuş olan bir zümrə doğulurdu. Rus məktəblərindən çıxan kübar çocuqlar rus kültürünün mürəvvici olmuşdular. Mütəəssiblərin təcəddüdə müxalifətlərinin səbəblərindən biri də bu idi. Fars kültürünün hakimiyyəti yerinə rus dili və kültürü yerləşirdi. “Mollaxana” deyilən mədrəsənin yerini rusun “şkola”sı, molla və müdərrisin yerini də rusun “uçitel”i işğala başlayırdı. “Şkola”ya qarşı “məktəb”i, “uçitel”ə qarşı “müəllim”i çıxaran Həsən bəyin bir millətin mövcudiyyətinin qorunması üçün elmin ana dilində alınmasını istəyən və “elm türkcə olduğu zaman faydalı olur” tərzində formulə edilə bilinəcək mütəlaası hər iki cəbhəyə qarşı qoyulmuş milli bir türk tezisi idi. Bu tezis XX əsrin başlarına doğru müvəffəq dəxi olurdu.
Hələ 1896-cı ildə Krımda intişar edən “Tərcüman” qəzetinin 14-cü nüsxəsində bu xəbər oxunurdu: “İştə xəbər, bu xəbər – müsəlman qızların təhsil və tərbiyəsinə məxsus böyük məktəbi-fənniyə və ədəbiyyə təsisinə qərar verilib hakimiyyət və əfkari-maarifpərəstisilə məruf tüccar və fabrikator Hacı Zeynalabdin Tağıyev cənablarının mübaşərəti və təşviqilə Bakıda zadəgan və mötəbərani islamın yüz əlli min rubl cəm etdikləri xüsusi bir teleqrafdan anlaşıldı. Yaşayın, bakılılar. Tərəqqi yolundasınız”.
Hacı Zeynalabdinin təsis və ona məxsus gözəl və şərq üsulu memarlığında bir bina dəxi tikdirdiyi leyli qız məktəbinin başında Həsən bəy Zərdablı və ta son zamanlara qədər onun rəfiqəsi dayanırdı. Məmləkətin ilk münəvvər analarını milli dövlət dövrünə qədər davam edən iştə bu məktəb yetişdirmişdir.
Həsən bəyin ortaya qoyduğu ana prinsiplər arasında hürriyyət fikri də mühüm yer tuturdu. Onun fikrinə görə “məğrib zəmin”də hürriyyət cari olduğu üçündür ki, mədəniyyət inkişaf etmişdir. Bizim “məşriq zəmin”də isə hürriyyət yoxdur və hürriyyət olmadıqca da tərəqqi etməyimiz imkan xaricindədir (“Dəbistan”, il 3, N.9, Bakı, 1907).
İstər Mirzə Fətəlinin avropaçılığında, istərsə də Həsən bəyin “məğrib zəminçilik” hərəkatında biz o dövrlərdə Rusiyanı çalxalamaqda olan rus qərbçilərinin təsirini görürük. Qərb mədəniyyətini inkar edən 9 ortodoks kilsəsi ilə rus çarlığının hüdudsuz hakimiyyətinə söykənən slavyanofillərin xilafına olaraq Qərbi Avropa mədəni əsaslarını idealizə edən rus qərbçiləri rus tarixində müsbət heç bir şey tapa bilmir və bu tarixi “dünyanın əxlaq mənzuməsində bir boşluq” tələqqi edirdilər. Bu hərəkatın ən böyük müməssili Çaadayevin 1836-cı ildə intişar edən və rus cəmiyyəti üzərində uzun müddət dərin əks-səda salan “Fəlsəfi məktublar”ı rus milləti üçün boş bir mazi və qaranlıq bir istiqbal təsvir edirdi. Qərbi Avropanın deyil, əxlaqi bir inhilal halında olan Bizansın təsiri altında olduğu üçün cahan mədəni hərəkatına yad və seyirçi qalmış rusun heç bir mədəni ənənəyə malik olmadığını, insan təfəkkürünün inkişafına əsla yardımı toxunmadığını, bəşəri ideyalar xəzinəsinə heç bir şey əlavə etmədiyini və mədəni nemətlərdən özünə təqdim olunanı da dağıdıb bərbad etdiyini irəli sürən Çaadayev “biz böyüyürük, lakin yetkinləşə bilmirik!” deyə bağırmaqda idi.

Dövrünün ən böyük şair, ədib və mütəfəkkirlərini özünə daxil edən bu cərəyana qarşı bir reaksiya olmaq üzərə doğulan slavyanofillər milli rus kültürünün müstəqil mövcudiyyətini və bu kültürün Qərbi Avropa kültüründən üstün belə olduğunu iddia edirdilər. Ortodoks kilsəsi ilə çarın hüdudsuz hakimiyyətini əsas alan bunlara görə, “rus milləti siyasi ünsürü ehtiva etmədiyi üçün öz-özünə hakimiyyət sürə bilməz”. Eyni əsasdan hərəkət edərək din və vicdan hürriyyətini də rədd edirdilər. Çünki onlara görə “fərd həqiqətin yalnız bir qismini idrak edə bilər. Həqiqət isə bir küll halında yalnız ictimai şüurun müməssili olan ortodoks kilsəsinə məlum ola bilər”. Hürriyyət əleyhdarlığı baxımından kəndlinin şəxsi mülkiyyətini də rədd edən bu cərəyan rus kəndlisinin “obşina” adlanan və bugünkü bolşevik kollektivləşdirməsinin mənşəyini təşkil edən müştərək mülkiyyətində, əski slavyan ənənnəsinin bir təzahürünü görür və onunla iftixar edirdilər (V.Sadovnik, “Oçerki po istorii russkoy literaturi XIX veka”, Moskva, 1915).
Rus təhəkkümü altında millətinin “həlakətə düçar” olmaması üçün və Azərbaycan türklüyünü yaşatmaq əndişəsi ilə çırpınan Həsən bəyin Rusiyada təhsil alarkən mücadilələri hələ davam edən bu cərəyanlardan qərbçilərə simpatiya bəsləyəcəyini çox təbii qarşılamaq gərəkdir.
Həsən bətin tərvic etdiyi və “qarını qocasının, çocuğu atasının, nökəri ağasının və rəiyyəti padşahının təhəkkümündən” qurtarmaq istəyən bu qərbçiliyi, öz təbiri ilə “məğribzəminçiliyi” az bir zaman sonra İstanbuldan gələn yeni havanın təsiri altında türkçülük və islamçılıq ilə birləşərək böyük türkçü Əli bəy Hüseynzadənin “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” kimi məruf üç üzlü ümdəsinin ən mühüm rənglərindən birini təşkil edəcəkdir. Həsən bəy zatən bu üç üzlü ümdənin baş maddəsinin də yaradıcısıdır. Bir türk qəzeti təsis etmək və Avropa kültürünün yalnız türk dilində alınmasını istəmək, türkcə tədrisat edən məktəblər açılmasını müdafiə etmək, ömrünün sonlarına doğru buna müvəffəq dəxi olmaqla Həsən bəy bəxtiyar bir türkçü sayılmağa layiqdir.

Həsən bəy dildə türkçü idi. Onun bu türkçülüyü dar, məhəlli mənada olmayıb, bilaxirə “Tərcüman”ın müdafiə etdiyi kimi geniş mənada idi. “Əkinçi” qəzetinin 26 sentyabr 1876-cı il tarixli sayında türk dillərinin birləşdirilməsi fikrini ortaya atan bir məqaləsi Həsən bəyin bütün türkçü olduğunu və bu hədəfə doğru yürüdüyünü isbata kafi olduğunu zənn edirik.

“Türk Yurdu”, 1 İlk teşrin Eylül 1942, sayı 3

 Dilqəm Əhməd

teleqraf.com