GİRİŞ

Müasir hüquq sistemləri yalnız normativ sabitliyə deyil, həm də ədalət və insan mərkəzli tətbiqə əsaslanmalıdır. Hüquqi mübahisələrdə və ya hüquq pozuntularında norma çatışmazlığı olduqda, bəzi hüquqşünaslar və məhkəmələr analoji yanaşmanı çıxış yolu kimi görür. Lakin bu üsulun konstitusiya hüququnda tətbiqi bir sıra nəzəri və praktiki problemlər yaradır. Konstitusiyada qanunun analogiyasının tətbiqi, normativ boşluqları doldurmaq məqsədilə müxtəlif hüquqi təsirlər yaradır. Bu məqalə çərçivəsində, qanunun analogiyasının tətbiqinin hüquqi təhlükələrinə dair dərin təhlil ediləcək və müəllifin mövqeyi olaraq – hüquqi münasibətlərə fərdi yanaşmanın üstünlüyü müdafiə olunacaq. Hüquqi təhlükəsizliyin artırılması, qanunların müvafiq sosial və texnoloji şəraitə uyğunlaşdırılması və insan hüquqlarının qorunması baxımından fərdi yanaşma daha əlverişli görünür.

                             ƏSAS HİSSƏ

1. Qanunun analogiyası nədir və hüquq sistemində rolu:

Qanunun analogiyası – hüquqi boşluq yarandıqda, oxşar halları tənzimləyən norma əsasında qərar qəbul edilməsidir. Mülki hüquqda bu prinsip geniş tətbiq olunsa da, konstitusiya hüququ kimi ali normativ sahələrdə analoji yanaşmanın tətbiqi mübahisəlidir. Analogi yanaşma, hüquq boşluqları olan sahələrdə məhkəmələrə və hüquqşünaslardakı sərbəstliyin dərinləşməsinə səbəb olur, lakin konstitusiya kimi ali hüquqi sənədlərdə bu yanaşmanın tətbiqi hüququn sabitliyini poza bilər. Konstitusiyanın möhkəm əsası olan normativ tamlıq, analoji yanaşmalarla pozula bilər, çünki burada hər bir qanun və norma özünəməxsus kontekstdə tətbiq olunmalıdır.

         2.  Konstitusiyada analoji tətbiqin yaratdığı problemlər:

Ali hüquqi qüvvənin pozulması: Konstitusiya hüquqi sistemin əsasını təşkil edir və burada boşluqları oxşar normayla doldurmaq hüquqi qeyri-müəyyənlik yaradır. Bu isə, cəmiyyətin hüquqi davranışlarını və məhkəmə qərarlarını proqnozlaşdırmaqda çətinliklər yaradır.

Hüquqi sabitliyin zəifləməsi: Analogiyanın tətbiqi məhkəmə və hüquqşünaslardakı geniş şərh azadlığına yol açır. Bu isə hüququn proqnozlaşdırılmasını çətinləşdirir və hüquqi tətbiqdə müxtəlif nəticələrin meydana gəlməsinə səbəb ola bilər.

Qanunverici səlahiyyətin məhdudlanması: Hüquqi boşluqları doldurmaq səlahiyyəti parlamentə aiddir. Məhkəmənin analoji qərar verməsi, dolayısı ilə normativ yaradıcılıq funksiyasını öz üzərinə götürməsi deməkdir. Bu isə qanunvericilik prosesinin düzgünlüyünü təhlükəyə atır.

            3.  Fərdi yanaşmanın zəruriliyi və hüquqi üstünlüyü:

Məqalənin əsas ideyası budur ki, hüquq pozuntuları fərqli şəraitlərdə və fərqli motivlərlə baş verdiyi üçün onlara vahid analoji yanaşma yox, fərdi hüquqi qiymətləndirmə tətbiq olunmalıdır. Fərdi yanaşmanın üstünlüyü aşağıdakı aspektlərdə özünü göstərir:

Ədalətin bərpası: Fərdi yanaşma, hər bir hüquq pozuntusunun öz xüsusiyyətlərini nəzərə alır və bununla da əsl ədalətin təmin olunmasına kömək edir.

 Təkcə qanunun tətbiqi deyil, həm də hadisələrin konkret konteksinin hüquqi qiymətləndirilməsi vacibdir.

İnsan hüquqlarının daha həssas müdafiəsi: İnsan hüquqlarının qorunması, yalnız universal qanunlarla deyil, həm də fərdi hüquqi yanaşmalarla daha yaxşı həyata keçirilə bilər. Hər bir fərd, hüquqi məsələlərdə özünün xüsusi şəraitinə görə qiymətləndirilməlidir.

Normanın məqsədi və ruhu daha düzgün başa düşülür: Hər bir hüquqi norma və qanun müəyyən bir məqsəd daşıyır. Fərdi yanaşma bu məqsədi və qanunun ruhunu daha düzgün şərh etməyə imkan verir, beləliklə qanun daha ədalətli tətbiq edilir.

       4.  Yeni hüquqi münasibətlər və texnoloji inkişaf kontekstində analogiyanın qeyri-effektivliyi:

Müasir texnologiyalarla bağlı (süni intellekt, kiber hüquq, rəqəmsal mülkiyyət və s.) məsələlərdə mövcud normativ çərçivə kifayət etmir. Belə hallarda analoji yanaşma vəziyyəti düzgün tənzimləyə bilməz. Yeni texnoloji inkişaflar və sosial dəyişikliklər hüquqi sahədə yeni yanaşmaları tələb edir. Bu vəziyyətdə analoji yanaşma heç də həmişə düzgün nəticələrə gətirib çıxara bilməz, çünki yeni normativ bazaların yaradılması hüquqi sabitlik və ədalət üçün daha uyğundur.

                       NƏTİCƏ

Konstitusiyada qanunun analogiyasının tətbiqi hüquqi sabitliyə, normativ ali gücə və hüquqi təhlükəsizliyə ciddi təhdid yaradır. Hüquqi boşluqları analoji yanaşma ilə deyil, qanunvericilik və ya fərdi hüquqi qiymətləndirmə ilə həll etmək daha ədalətli və hüququn humanist mahiyyətinə uyğundur. Hüquq sisteminin gələcəyi hər pozuntuya unikal və dərin hüquqi yanaşma tələb edir. Yeniliklərə uyğunlaşan hüquq sistemləri, fərdi yanaşmaları daha müsbət qiymətləndirə bilər və bu, hüquqi müstəvidə daha böyük ədalət və hüquqi təhlükəsizlik təmin edər.

Açar sözlər: Konstitusiya hüququ, qanunun analogiyası, hüquqi boşluq, fərdi hüquqi yanaşma, hüquqi sabitlik, hüquq pozuntusu, hüquq mübahisələri, ədalət, insan hüquqları.

Ədəbiyyat siyahısı:

1. Nəsibov, V. (2020). “Konstitusiya hüququ: Nəzəriyyə və praktika.” Bakı: Hüquq Nəşriyyatı.

       2. Məmmədov, S. (2018). “Hüquq sistemində normativ boşluqların aradan qaldırılması.” Bakı: Hüquq Universiteti nəşri.

       3.  Ələkbərov, F. (2019). “Hüquqi yanaşmaların təhlili.” Bakı: Dövlət Nəşriyyatı.

Qasımlı Surə 

Naxçıvan Dövlət Universiteti Hüquqşünaslıq ixtisası tələbəsi